منهّيات در مثنوي معنوي (دفتر اول، دوم، سوم)

پايان نامه كارشناسي ارشد (M.A.)  

«رشته زبان و ادبيات فارسي»

منهّيات در مثنوي معنوي (دفتر اول، دوم، سوم)

چكيده:

از دوران باستان ايران مهد پرورش ادب و فرهنگ اصيل بين جوامع بوده است.چنان كه از شواهد به جاي مانده به اين دوران مشهود است در همه كتب كهن تمام سعي كاتبان بر تعليم و تربيت مردم و شناساندن فرهنگ ناب ايراني به تمامي جوامع آن روزگاران بوده است،اديبان و مشاهير ايران در ميان تمام ملل به فهم و درايت معروف بوده اند چنان كه در اين دوران نيز، كتب قديمي ما در كشورهاي غربي در حال تدريس است.

يكي از پرچم داران اين ادب وهنر ايراني مولانا است كه در ميان اغلب فرقه هاي مردمي اين جهان داراي احترام خاصي است، چنان كه اغلب مضامين شعري وي همچون قران كريم بسيار آموزنده است و بسيار مددكار، مولانا در آثار خود هميشه تلاش در بهبود حال زندگاني مردم را دارد

و خود را همانند كسي مي‌داند كه به هدايت مردم گمارده شده است، لذا در گفتار خود هميشه راه اعتدال را در پيش مي‌گيرد و در پند و نصيحت از ساير ادبا پيشي گرفته است؛ چنان كه همه اموراتي كه در زندگي انسان مي‌تواند براي وي مشكل ساز باشد را با شواهدي بسيار و زيبا به خواننده توضيح مي‌دهد و راه مقابله با آن را نيز در گوش شنونده زمزمه مي‌كند،در اين پايان نامه سعي كرده ام تا تمام منهيّات مولانا در سه جلد اول  مثنوي وي مورد بررسي و تحقيق قرار دهم، غرض از منهيات همان مفاهيمي است كه مولانا در آثار خود خواننده را از آن‌ها نهي و منع كرده است و اجراي آن احكام را براي شخص مشكل ساز قلمداد مي‌كند و مخاطب را به بيزاري از آن‌ها امر مي‌كند، مفاهيمي مانند؛ نفس‌پرستي، پر خوري، خشم، شهوت، كينه، طمع، ريا، تكبر و مفاهيم مرتبط با اينها كه زندگاني و موجوديت هر فردي را مي تواند به مخاطره بياندازد و باعث آزار و اذيت ديگران شود.پس در اين پايان نامه  هدف ما بررسي و تحليل اين محدوديت ها و منهيات در آثار اين شاعر گرانقدر مي‌باشد.بدين صورت كه تمامي منهّيات شرعي و اجتماعي از سه جلد اول جدا خواهد شد و همراه با توضيح كامل در باب آنها تقرير خواهد شد،و با تشويق مردم به مطالعه آن، به جامعه اي سالم مي توان اميدوار بود.

كليد واژگان: مولوي، منهيّات، مثنوي، فرهنگ ايراني.

مقدمه:

مولانا

درباره مولوي بسيار گفته اند و حكايات متعددي را به او منسوب كرده اند،اما آثاري وجود دارد كه تا حدودي زندگي و رويداد هاي تعيين كننده سر نوشت عجيب او را مشخص مي سازد.نامش محمد و لقبش در دوران حيات خود جلال الدين و گاهي (خداوندگار) و مولانا بوده است و لقب مولوي در قرن هاي بعد از نهم براي وي به كار رفته است و ادب نام هاي مولوي و مولانا و ملاي روم و مولوي رومي و مولاناي روم و جلال الدين محمد رومي و بلخي شهرت يافته است.وي در سال 604 هجري در بلخ ولادت يافت.(پدرش بهاء ولد648-543) ملقب به سلطان العلماء هم از روءساي شريعت بود و هم از روءساي طريقت(شميسا،سيروس،1387: 9).يكي از حوادث مهم زندگي وي،سفر مولوي و خانواده اش و مقيم شدن در قونيه بود.در سال 617،سلطان العلماء به همراه خانواده اش از بلخ مهاجرت كردند.حكايت مشهوري كه در طي اين سفر روايت شده است اين است كه روزي عطار، مولوي را ديد و درباره مولوي به پدرش گفت (اين فرزند را گرامي دار، زود باشد كه از نفس گرم آتش در سوختگان عالم زند)(صفا،ذبيح الله،1332: 451).

در طول اين سفر آن‌ها مدتي را در وخش و سمرقند گذرانيدند.سپس به حج رفتند و نيشابور را ديدند و به بغداد رسيدند. مدتي در حجاز ماندند و  هنگام بازگشت مكه چندي نيز در شام بودند. چند سالي را نيز در لارنده به سر بردند كه در همين شهر،جلال الدين با گوهر خاتون،دختر شرف الدين لالا، ازدواج كرد. پس از آن بهاء ولد به قونيه رفت و در همان جا وفات يافت (زرين كوب،1343، 228 ).

مولوي پس از فوت پدر،در سن 24 سالگي به تدريس و وعظ پرداخت و سپس ،سيد برهان الدين محقق ترمذي كه از شاگردان و مريدان سلطان العماء بود به قونيه آمد.و مولوي شاگرد و مريد وي گشت و بر اثر اين ارادت،با معارف و علوم عرفاني مأنوس شد.

و پس از آن نيز با سفر به حلب و دمشق مطالعات خود را گسترش داد،گفته شده است كه برهان محقق،پس از آن كه به تربيت مولوي پرداخت و او را كامل و تمام عيار ديد،دست از تدريس برداشت و گوشه گيري كرد.و سر انجام در سال 628 در گذشت.زندگي مولوي از همين جا رنگي ديگر به خود گرفت.

استادي كه مولوي از چشمه دانش او جرعه ها نوشيد،وفات يافت و مولوي پس از جستجو و كندوكاو سر انجام خود را در ميان متشرعان و فقيهان و دانشمنداني كه به اندك جاه و مقام دنيا دل خوش كرده اند تنها ديد.بيراه نيست اگر بگوييم در وجود مولوي آتشي براي ديدن شخصي شعله گرفت تا درون چند توي او را به او بشناساند.و اگر بگويم او در انتظار عشقي به غايت بزرگ بود تا حقيقت برا و روشن شود،باز

فهرست مطالب

عنوان     صفحه

چكيده:    1

مقدمه:    2

فصل اول:كليات تحقيق

1-1.اهداف تحقيق  10

1-2.پيشينه تحقيق  11

1-3.روش تحقيق   13

فصل دوم:مباني نظري تحقيق

2-1.نگاهي به ادبيات كلاسيك ايران با درون مايه پند و تعليم          15

2-1-1.مثنوي و تربيت و فرهنگ جهان اسلام     16

2-1-2.مثنوي و نقش جوانان در به كارگيري آموزه هاي آن 17

2-1-3.مثنوي و زندگي ما     17

2-1-4.ايران و ايراني و مثنوي          18

2-1-5.ما از مثنوي چه مي آموزيم؟     18

2-1-6.ايران و مثنوي         19

2-1-7.استحكام پايه هاي گفتاري و استحكامي مثنوي        19

2-1-8.مسير و اهداف مثنوي 20

2-2. معني و مفهوم نهي از منكر و امر به معروف           21

2-2-1. منهّيات     23

2-2-2. ماهيّت مثنوي و ضرورت نهي 23

2-2-3.هوا پرستي عامل اصلي كج روي           31

2-2-4.نظر قرآن كريم درباره حدود شرعي و منهّيات الهي  32

2-2-5.امّت برتر   33

2-2-6.مراتب نهي از منكر  34

2-2-7. تعليم و تربيت         35

2-2-8.ماهيت گناه از ديدگاه مولوي      36

2-2-9.شكوه از كژ فهمي مخاطبان      39

2-3.نهي در طول تاريخ       39

2-3-1. امر به معروف و نهي از منكر از نگاه معصومين(ع)          40

2-3-2.نهي از منكر از نگاه شاعران و اهل قلم    41

2-3-3.نمونه هاي نهي در شعر شاعران            42

2-3-4.بازتاب مثنوي در دنيا و نهي كلي           42

2-3-5.هفت نصيحت مولانا،امري به نهي         43

2-3-6.حكايات و داستآن‌هاي مثنوي و نكته هاي آموزنده آن            44

2-3-7. مثنوي در حوزه ي خراسان و پيروان آيين            45

2-4.پيام و انتظارات مثنوي   46

2-4-1.آينه ي تمام قد زندگي 46

فصل سوم:بحث و نتايج

3-1.نفس پرستي    48

3-1-1.خشم         51

3-1-2.شهوت و هوس         51

3-1-3.كينه          54

3-1-4.بخل          54

3-1-4-1. بخل از منظر آيات و روايات            55

3-1-5.طمع         56

3-1-6. ريا          58

3-1-7. تكبر        59

3-1-8.حسد         60

3-1-9.جاه دوستي  61

3-1-10. گمان و سوء ظن    63

3-1-11.بدخويي    64

3-1-12.نا اميدي   65

3-1-13.نفس امّاره 66

3-1-14.صفات مادي و دنيوي           67

3-1-15.فضولي    68

3-1-16.انتظار بي جا داشتن 69

3-1-17.تهمت      69

3-1-18.تمسخر    70

3-1-19.ستم        71

3-1-20. فريب و حيله        72

3-1-21.لاف زني  73

3-1-22. رازگويي 74

3-1-23.تأخير امور            76

3-1-24. تقليد       77

3-1-25. عدم سلوك بر پير  79

3-1-26. عشق به امور فاني 80

3-1-27.مصاحب بد           82

3-1-28: ظاهر بيني و در بند صورت  83

3-1-29. استعانت از غير خدا            84

3-1-30.گريه و زاري         85

3-1-31.شكمبارگي            86

3-1-32.غرور و خود بيني   87

3-1-33.تفرقه      89

3-1-34.تملق و چاپلوسي     90

3-1-35.نا اميدي از رحمت الهي        90

3-1-36.تعجيل در كار        91

3-1-37.نفاق        92

3-1-38.مبارزه با قضا و قدر و حكم الهي          93

3-1-39.ياوه گويي 94

3-1-40.قياس اشتباه           95

3-1-41. اعتماد    98

3-1-42.سلطه¬گري          99

3-1-43.خواب      99

3-1-44.تنبلي       100

3-1-45.جهل و ناداني         100

فصل چهارم:نتيجه گيري و پيشنهادات

4-1.نتيجه گيري    103

4-2.پيشنهادات      108

منابع و مأخذ         109

چكيده انگليسي      111