مهارت هاي زندگي در مثنوي معنوي مولوي

 پايان نامه كارشناسي ارشد (M.A)

رشته زبان و ادبيات فارسي

 مهارت هاي زندگي در مثنوي معنوي مولوي

چكيده:

   انسان، همواره براي بهبود كيفيت زندگي و مقابله با مشكلات پيش روي خود و در نهايت رسيدن به كمال وجوديش كه همانا هدف خلقت اوست، ناگزيراز به كار بستن مهارت هايي است تا او را در پيمودن اين مسير ياري كند.

   عارفان مسلمان توانسته اند با گوياترين زبان به تبيين ژرفاي وجود آدمي و نيازهاي ثابت و متغيّر وي بپردازند. و اين نتيجه ي تأثيرپذيري آن ها از اصول و مباني تربيت ديني است . مولوي بلخي در زمره ي عارفان بزرگي است كه نيازهاي زيست فردي واجتماعي انسان را در قالب حكايات و تمثيل براي ايجاد و استمرار حياتي سالم و طيّبه گوش زد كرده است.

   شناخت خطّ سير انديشه هاي تعليمي مولوي، بيان مهارت هاي زندگي به شيوه هاي مختلف در مثنوي از اهداف اصلي پژوهش حاضر محسوب مي شود. در اين پايان نامه جلوه هاي مهارت هاي زندگي در مثنوي معنوي شامل؛ مهارت هاي ارتباطي در روابط اجتماعي، مهارت هاي روابط بين فردي، مهارت هاي شناختي، مهارت هاي اجتماعي، مهارت هاي بهداشت، سلامت روان وجسم و هم چنين مهارت هاي معنوي و اخلاقي، به صورت تحليلي مورد بررسي قرار گرفته است. نتيجه نشان مي دهد كه مولوي ضمن ترجيح دادن بعد روحي انسان بر بعد جسمي او، مهارت هاي بي شماري را جهت داشتن يك زندگي سالم و مفيد در مثنوي ارائه مي دهد؛ امّا بيشترين تأكيد او بر مهارت هاي ارتباطي، اجتماعي و سلامت روان است و خطّ سير فكري واحدي را در اين زمينه دنبال مي كند. هم چنين آراء اين عارف انسان شناس مسلمان و پرورش يافته در قلمرو فرهنگ اسلامي و ايراني در زمينه هاي بسياري، نظير تقويت مهارت ارتباط مؤثّر، روابط بين فردي، عزّت نفس، خودآگاهي و كنترل هيجانات منفي، شباهت هاي حيرت انگيزي با افكار روان شناسان انسان گراي معاصر دارد، كه باز گويي آن ها مي تواند در بهبود كيفيت زندگي افراد به كار آيد.

كليد واژگان:مثنوي معنوي، مولوي،مهارت هاي زندگي،انسان، روان،رابطه،فرد،اجتماع.

مقدّمه:

   يكي از عوامل رشد و كمال آدمي، استفاده از تجربه هاي گذشته خود و ديگران است. انسان  آن گاه كه وارد زندگي اين دنيا مي شود، به تعبير قرآن كريم، معلومات و سرمايه ي علمي ندارد:«وَاللهُ أََخرَجَكُمْ مِن بُطُونِ أُُمَّهاتِكُم لا تَعلَموُنَ شَيئاً؛ خداوند شما را از شكم مادرانتان بيرون آورد در حالي كه چيزي نمي دانستيد.»(نحل:78)

   با استفاده از آيه فوق، انسان به هنگام تولّد، معلومات آگاهانه ندارد؛ بلكه به تدريج قدرت انديشه و فهم حقايق را به دست مي آورد. نيروي عقل انسان كم كم تقويت مي شود و در اثر برخورد با مسائل مختلف، معلومات بيشتري مي اندوزد.

   «آدمي در مسير تكاملي خود، مالك منابع و وسايلي براي زندگي مؤثّر است، اوست كه مي تواند خود را در زمان حال تجربه كند و گذشته و آينده را از طريق به ياد آوردن و پيش بيني  وقايع به تجربه در آورد و از طريق همين آگاهي ها و تجارب خود، قادر به انتخاب باشد و مسئوليّت رفتارهاي نهان و آشكار خود را بپذيرد و توانايي آن را به دست آورد كه پاسخ هاي مناسبي به محرّك هاي دروني و بيروني خود ارائه نمايد و به عنوان موجودي متكامل شامل جسم، هيجانات، افكار، احساسات و ادراكات در محيطي مناسب به اصلاح و تعادل رفتار خود بكوشد و خود را به شكوفايي برساند.» (آقازاده،1379 :52)

   براي دست يابي به فضايل، موانع و درد ها و رنج هاي فراواني در برابر انسان است. اگر آدمي بتواند به مشكلات خود فائق آيد و از سدهاي پيش راه بگذرد، نگه داشتن و پايداري فضيلت هاي به دست آمده را آسان از دست نمي دهد.

فهرست مطالب

عنوان                                 صفحه

چكيده     1

مقدّمه     2

فصل اول: كليات تحقيق

1-1. بيان مسئله    5

1-2. ضرورت و هدف تحقيق            6

1-3. فرضيه هاي تحقيق      6

1-4. پيشينه ي تحقيق          7

1-5. روش تحقيق  7

فصل دوم: شرح حال مولوي

2-1. جايگاه مولوي 9

2-2. وضعيت سياسي و اجتماعي زمان مولوي    10

2-3. شرايط ايدئولوزيك جامعه          11

2-4. تولّد، تخلّص و فوت      12

2-5. نزديكان مولوي          12

2-6. تحصيلات مولوي        13

2-7. عقايد و تصوّف مولوي  13

2-8. آثار مولوي    14

فصل سوم: مهارت هاي زندگي، تعاريف و مروري بر سير تكامل آن ها

3-1. مقدّمه          17

3-2. مفهوم لغوي و اصطلاحي مهارت هاي زندگي           18

3-3. اهميت مهار هاي زندگي            18

3-4. تاريخچه ي مهارت هاي زندگي   19

3-5. مهارت هاي زندگي در آموزه هاي ديني      20

3-6. مهارت هاي زندگي در ايران كهن 21

3-6-1. قابوس نامه 21

3-6-2. اخلاق ناصري        22

3-6-3. مرزبان نامه           23

3-6-4. كليله و دمنه           23

3-7. قلمرو مهار هاي زندگي 24

فصل چهارم: بررسي مهارت زندگي در مثنوي معنوي مولوي

4-1. مهارت هاي شناختي     28

4-1-1. مهارت تفكّر انتقادي از ديدگاه روان شناسان          28

4-1-1-1. تفكّر انتقادي و راه هاي تقويت آن از ديدگاه مولوي          28

4-1-1-1-1. مشاهده ي دقيق موقعيت ها و ارزيابي دلايل و شواهد    29

4-1-1-1-2. پرهيز از ظاهربيني        31

4-1-1-1-3. پرهيز از قياس به نفس    33

4-1-1-1-4. پرهيز از تقليد كور كورانه            33

4-1-1-1-5. افزايش علم و آگاهي       33

4-1-1-1-6. سؤال مناسب    34

4-1-1-1-7. استدلال          34

4-1-1-1-8. عاقبت بيني     35

4-1-1-1-9. پاكي دل از هواهاي نفساني           37

4-1-2. مهارت تفكّر خلّاق   38

4-1-2-1. تفكّر خلّاق و راه هاي تقويت آن از ديدگاه مولوي            38

4-1-2-1-1. افزايش علم و آگاهي       40

4-1-2-1-2. پيروي از استاد 40

4-1-2-1-3. جست و جوي اطّلاعات جديد         41

4-1-2-1-4. دورانديشي      41

4-1-2-1-5. خوردن لقمه حلال، پرهيز از انباشتن شكم و پرهيز از گرسنگي   42

4-1-2-1-6. تقوي             43

4-2. مهارت هاي فردي       44

4-2-1. خودآگاهي  44

4-2-1-1. خودآگاهي از ديدگاه مولوي   44

4-2-1-1-1. آگاهي از نقاط ضعف و قوّت خويش 46

4-2-1-1-2. تلاش و كوشش 47

4-2-1-1-3. داشتن نگرش مثبت و لذّت بردن از زندگي     48

4-2-2. عزّت نفس 48

4-2-2-1. عزّت نفس و راه هاي تقويت آن از ديدگاه مولوي 50

4-2-2-1-1. كمال جويي      51

4-2-2-1-2. افزايش آگاهي   52

4-2-2-1-3. خودباوري       52

4-2-2-1-4. انس با خدا       52

4-3. مهارت هاي بهداشت و سلامت روان و جسم 54

4-3-1. مهارت سلامت روان 54

4-3-1-1. شناخت و كنترل هيجان هاي خود و ديگران از ديدگاه مولوي           54

4-3-1-1-1. غم    57

4-3-1-1-1-1. توجّه به ناپايدار بودن تعلّقات      57

4-3-1-1-1-2. سپاسگزاري و توكّل    58

4-3-1-1-1-3. ياري جستن از خدا و پذيرفتن حقيقت        58

4-3-1-1-1-4. در نظر گرفتن حكمت خدا        59

4-3-1-1-1-5. صبر و تسليم در برابر رضاي الهي          60

4-3-1-1-2. حرص و طمع  60

4-3-1-1-2-1. بيزاري و دوري از طمع           63

4-3-1-1-2-2. قطع تعلّقات 63

4-3-1-1-2-3. پرهيز از آرزوهاي دور و دراز   63

4-3-1-1-2-4. قناعت        63

4-3-1-1-2-5. عشق الهي   64

4-3-1-1-3. حسد  64

4-3-1-1-3-1. استعانت از خدا          66

4-3-1-1-3-2. خضوع در برابر اولياءاللّه          66

4-3-1-1-4. خودخواهي      66

4-3-1-1-4-1. تواضع و فروتني        66

4-3-1-1-5. خشم  66

4-3-1-1-5-1. ايمان و تقويت رابطه با خدا       68

4-3-1-1-5-2. مديريت خشم            68

4-3-1-1-5-3. مهرورزي و اجتناب از كينه توزي           68

4-3-1-1-5-4. حلم و بردباري          69

4-3-1-1-5-5. خضوع و خشوع        69

4-3-1-1-5-6. گذشت و احسان         69

4-3-1-2. عشق هاي حقيقي موجب سلامت روان 70

4-3-2. مهارت سلامت جسماني         71

4-3-2-1. پرهيز از شكم بارگي         71

4-3-2-2. تمرين گرسنگي    71

4-4. مهارت هاي ارتباطي در روابط اجتماعي    73

4-4-1. ارتباط كلامي مؤثّر   74

4-4-1-1. هم حسّي            75

4-4-1-2. گوش دادن          75

4-4-1-3. لحن مناسب         75

4-4-1-4. جلب اعتماد مخاطب          76

4-4-1-5. سنجيده سخن گفتن 76

4-4-1-6. سخن متناسب با مخاطب     77

4-4-1-7. پرهيز از كلام متكبّرانه      77

4-4-1-8. اشتياق گوينده      77

4-4-1-9. كمال وجودي و مقبوليت گوينده          78

4-4-1-10. اشتياق شنونده    78

4-4-1-11. دلپذيري و دل انگيختگي كلام         79

4-4-1-12. كلام صادقانه و جذّاب       79

4-4-2. مهارت ارتباط غير كلامي مؤثّر            80

4-4-2-1. ارتباط غير كلامي مؤثّر در طرز نگاه 80

4-4-2-2. ارتباط غير كلامي مؤثّر در حالت چهره           81

4-4-3. مهارت ابراز وجود و جرأت مندي         82

4-4-3-1. خداشناسي و تقوي 82

4-4-3-2. رعايت ادب و احترام و پرهيز از گستاخي         83

4-5. مهارت هاي روابط بين فردي      85

4-5-1. مهارت دوست يابي   85

4-5-1-1. معيار هاي انتخاب دوست از ديدگاه مولوي        88

4-5-1-1-1. دوست مؤمن    88

4-5-1-1-2. دوست كريم     89

4-5-1-1-3. دوست صالح    89

4-5-1-1-4. دوست عاقل     89

4-5-1-2. نگهداري دوستان  89

4-5-1-2-1. پرهيز از سخن ناصواب  89

4-5-1-2-2. پرهيز از تكبّر  90

4-5-1-2-3. ابراز محبّت و خوش خلقي            90

4-5-1-2-4. انتقاد پذير بودن 91

4-5-1-3. حفظ استقلال در بين دوستان 91

4-5-1-3-1. حفظ راز         92

4-5-1-3-2. جدايي از دوستان نامناسب            93

4-5-2. پرهيز از دشمن تراشي          93

4-5-2-1. صبر و مدارا با دشمنان       95

4-5-2-2. پرهيز از كينه توزي          95

4-5-2-3. پرهيز از مشورت با دشمنان 95

4-5-3. مهارت همدلي و ديدگاه مولوي  96

4-5-3-1. اميدواري           97

4-5-3-2. مصاحبت با دوستان           97

4-5-3-3. بهره جويي از محضر اهل دل           98

4-5-3-4. كناره جويي از مجالست با نااهلان      98

4-6. مهارت هاي اجتماعي   100

4-6-1. مهارت تصميم گيري و ديدگاه مولوي      100

4-6-1-1. توجّه به مختار بودن و مسئو ليّت پذير بودن انسان           101

4-6-1-2. وجود تقوي         102

4-6-1-3. وجود عقل و خرد  102

4-6-1-4. افزايش آگاهي      103

4-6-1-5. عاقبت بيني         103

4-6-1-6. مشورت 103

4-6-1-6-1. شرايط مشورت 104

4-6-1-7. صبوري 106

4-6-1-8. در نظر گرفتن توجّه و مشيّت پروردگار           106

4-6-1-9. توكّل    107

4-6-1-10. تلاش و پرهيز از كاهلي    107

4-6-1-11. اميدواري         108

4-6-2. مهارت حلّ مسأله     110

4-6-2-1. درك و تحليل ماهيّت مسائل و مشكلات           110

4-6-2-2. داشتن اميد و افكار و خيالات مثبت     111

4-6-2-3. صبوري 111

4-6-2-4. پرهيز از خودخواهي          114

4-6-2-5. قانع بودن           114

4-6-2-6. صدقه و احسان    114

4-6-2-7. شكرگزاري و عبرت آموزي 114

4-7. مهارت هاي معنوي      116

4-7-1. مهارت ارتباط با خدا 116

4-7-1-1. شناخت خدا         116

4-7-1-1-1. توجّه به فطرت انسان     118

4-7-1-1-2. تفكّر در آثار خلقت         118

4-7-1-1-3. توجّه به هدف آفرينش     119

4-7-1-1-4. توجّه به نظم آفرينش       119

4-7-1-1-5. پرهيز از جست و جو در ذات خداوند           120

4-7-1-2. اطاعت و عبادت خدا          120

4-7-1-2-1. انجام فرايض ديني         120

4-7-1-2-2. دعا و نيايش     122

4-7-1-2-3. شكرگزاري     123

4-7-1-4. توبه     124

4-7-1-5. تقرّب به خدا       125

4-7-2. ترك تعلّقات           125

4-7-3. همراهي با اهل كمال 126

4-7-4. عشق       127

4-8 . مهارت هاي اخلاقي    128

4-8-1. اخلاق از ديدگاه مولوي          128

4-8-1-1. انسان مسئول اعمال خويش  128

4-8-1-2. توجّه به عيوب خويش و پرهيز از بد گويي نسبت به ديگران          129

4-8-1-3. مدارا و حلم         129

4-8-1-4. خوش خلقي         130

4-8-1-5. حمل بر برائت و پرهيز از بهتان       130

4-8-1-6. خدايي بودن        130

4-8-1-7. مهارت داشتن ادب 130

4-8-1-8 . پرهيز از دروغ   130

4-8-1-9. اغتنام فرصت      130

فصل پنجم :نتيجه گيري، پيشنهاد، فهرست منابع و مآخذ

5-1. نتيجه گيري   132

5-2. پيشنهاد        134

5-3. فهرست منابع و مآخذ    135

5-4. چكيده انگليسي           141