پايان نامه بررسي علل تعالي و سقوط جوامع بشري از ديدگاه قرآن

چكيده

انسان موجودي است كه وابسته به زندگي اجتماعي مي باشد بر اين اساس درتمام طول تاريخ سعي نموده قوانين وهنجارهاي جامعه را به گونه اي تعيين نمايد كه به زندگي اجتماعي او لطمه اي وارد نيايد.با نزول قران و تولد شريعت اسلام،‌پيامبر به عنوان نجات دهنده بشريت مبعوث گرديدو خداوند نيز در كلام وحي همواره از اصطلاحاتي همچون قوم و نژاد به جهت يكپارچگي و اتحاد جوامع استفاده نمودتا بدين سان بشريت را از فردگرايي رهانيده و به جمع گرايي سوق دهد. براين اساس به جهت حفظ و بقاي جامعه پروردگار متعال مفاهيمي را به عنوان ارزش هاي قراني به جهت زندگي انسان معرفي و بوسيله پيامبرش بر آن صحه گذاشت در تحقيق حاضر كه به روش توصيفي – تحليلي به رشته تحرير در آمده است و از آنجايي كه به جهت هدف دار نمودن موضوع تحقيق و بررسي همه جانبه ،‌فرضيه هايي براي آن در نظر گرفته شد كه در نهايت مشخص گرديد كه از نظر آيات قرآني تحولات جوامع بشري قانونمند بوده و اينگونه نيست كه جوامع بشري بدون داشتن چارچوب و اصول و بدوراز هرگونه هنجار و ارزش ، متحول گردند. ضمن انكه همچنين با بررسي هاي بعمل امده مشخص گرديد كه قران چه به لحاظ فردي و چه به لحاظ اجتماعي براي هر دو بعد زندگي ارزش و احترام قائل است بر اين اساس در رشد و سقوط جوامع بشري هر دو جنبه زندگي انسان اثرگذار مي باشد. و در اين راستا محقق سعي نمود كه بااستفاده از آيات كلام وحي ، هر يك از مولفه ها و شاخص هاي رشد و تعالي و سقوط جوامع بشري را علاوه بر اينكه مورد بحث و بررسي قرار دهد ،‌نسبت به انعكاس نظرات علما و فضلاي علوم اسلامي در خصوص آيات را در كنار هم تجيمع نموده تا بدين سان علاوه بر نوعي مقايسه همسو با يكديگر از نظرات مختلف در خصوص آيات گوناگون استفاده علمي نمايد. در نهايت ميتوان به ايك نكته مهم اشاره نمود كه مي توان آن را چكيده واقعي تحقيق حاضر دانست و آن اينكه اسلام با توجه به شناخت كاملي كه ازانسان در تمام مراحل زندگي اش دارد ، قوانين و قواعدي را مرسوم نموده كه انسانهاي نسل آينده نيز با هر پيشرفت و تكنولوژي توانايي استفاده و بهره برداري مفيد از آن را خواهند داشت.

مقدمه

انسان به عنوان موجودي كه از سوي پروردگار متعال به عنوان جانشين او منصوب شده است ، سعي بر آن داشته كه با توجه به نوع جهان بيني تمدن جديدي را خلق نمايد و با گذشت سالها از عمر انسان ، تاريخ نيز به همان اندازه عمر نموده است ، در اين راستا اقوام و ملل مختلف پا به عرصه ظهور گذاشته و برخي از آنان توانستند راه تكامل و پيشرفت را طي نموده و تغيير و تحولات مثبتي را در جوامع خود ايجاد نمايند كه تمدن اسلامي را مي توان از آندسته نام برد كه با زعامت و رهبري پيامبر عظيم شان اسلام توانست از دوره جاهلي عبور نموده و به رشد و تعالي برسد و محصول چنين جامعه اي را مي توان به صورت نمونه در ائمه اطهار ملاحظه نمود ، در آن سوي جوامعي نيز وجود داشته اند كه به لحاظ وسعت سرزميني و قدمت تاريخي از پشتوانه قوي برخوردار بوده ولي نتوانستند راه تعالي را طي نموده و به ورطه سقوط و ناكامي گرفتار شده اند كه جامعه روم و ايران باستان با سبق تاريخي چند هزار ساله به زوال و نابودي كشيده شدند(مجلسي،1380).

بر اين اساس ، انديشمندان پس از گذشت ساليان سال ، عوامل مختلفي را براي پيشرفت و انحطاط جوامع بشري نام برده اند كه در مجموعه تمامي آنان ريشه در تفكرات بشر خاكي دارد ، اما در اين ميان قرآن در زماني به پيامبر نازل گرديد كه اثري از جامعه شناسي سياسي و اجتماعي به صورت علمي وجود خارجي نداشته ، و بحث و تحليل جوامع  گذشته در بين انديشمندان و علما مرسوم نبوده است ، و در اين ميان پروردگار متعال با نام بردن از اقوام گذشته و بررسي سرنوشت آنان ، سعي در هشدار و عبرت آموزي به انسان هاي حال و آينده را دارد . در اين راستا رساله حاضر اهتمام بر آن دارد كه  علل انحطاط و تعالي جوامع بشري را از نظر قرآن مورد بحث و بررسي قرار داده و آن را از ابعاد مختلف مورد بحث و بررسي قرار دهد ، مضافا اينكه فقر علمي نگارنده ، موجب گرديد كه نتواند دركي كامل از معاني عظيم قرآني بدست آورد كه در اين راستا پيشاپيش عذر تقصير خواسته و اميد است كه آيندگان ، گامهايي اساسي و محكم تر در اين راستا بردارند(مجلسي،1380).

بيان مسئله

يكي از مباحثي كه هميشه ذهن و فكر بسياري از مردم به ويژه دانش پژوهان و پژوهشگران علوم مختلف خصوصا علوم اجتماعي را به خود مشغول كرده وآنان را پيرامون علل و چرايي آن به تحقيق و كاوش واداشته است ،‌بحث علل سقوط وانحطاط تمدن ها مي باشد. در طول تاريخ بشري تمدن هاي زيادي در عرصه گيتي پايه گذاري شده ،‌برخي از آنها مرال رشد،‌نضج و استكمال خود را طي نموده و برخي نيز پس از طي مراحل تعالي اوليه در مسير انحطاط و اضمحلال قرار گرفته اند. و امروزه آثاري جز خوشنامي يا بدنامي و عبرت قرار گرفتن براي نسل هاي امروز و فردا باقي نگذاشته اند. در ميان اين تمدن ها ، تمدني كه به سرعت مراحل شكوفايي و تشعشع خود را طي نموده وتمدن هاي بزرگ آن روز را تحت تاثير نفوذ خود قرار داده و قلب ميليون ها انسان را به خود مجذوب نمود ولي پس از مدتي به دليل دوري از علل تمدن ساز دوران افول خود را آغاز نمود اسلام است. با استناد به تاريخ مي بينيم كه هميشه بزرگاني بودند كه افول و از هم پاشي تمدني را پيش بيني كردند. و هركدام نيز دلايل خاص خود را داشتند ولي آنچه بايستي روشن شود اين است كه آيا هر تمدني كه اصول تمدن ساز كه عبارتند از عدالت ،‌نبود ظلم و تعبيض و... را زير بگذارد به ناچار به سرنوشت تمدن هاي از هم پاشيده دچار مي شود. و  يا عوامل ديگري نيز مي توانند به شكل منفرد عامل سقوط و يا تعالي يك تمدن باشند. مي توان تصور كرد كه تمدن هايي كه گاها در طول تاريخ دچار شكوفايي سريع شده اند خيلي سريع به دليل تك جنبه گرايي رشد از چرخه رشد و شكوفايي باز ايستاده اند و تمدن هايي كه روند همه جانبه اي را پيموده اند خيلي ديرتر دچار افول شده اند. نظير آن تمدن اسلامي بود كه هر چه به مبداء آن كه مصادف با دوران حكومت پيامبر عظيم الشان بود نزديك مي شويم. عظمت و شوكت دو چنداني را مشاهده مي كنيم اما با دور شدن از آن شاهد سقوط هاي پي در پي و انحطاط مدام روبرو هستيم . شايد دليل آن اين باشد كه اسلام با قدرت طلبي سرسازگاري نداشته است.و به همين دليل كساني كه به نام اسلام سر قدرت مي آمدند به ناچار بعد از اندك زماني به دليل قرار گرفتن در مقابل ارزش هاي جامعه دچار سقوط و انحلال مي شدند.

واژگان كليدي

آيات قرآن – تعالي – سقوط - جوامع بشري

فهرست مطالب

صفحه                                                                                                                 عنوان

مقدمه. 2

بيان مسئله. 3

اهداف تحقيق.. 4

فرضيه هاي پژوهش.... 4

روش تحقيق.. 4

مفاهيم نظري پژوهش.... 5

انحطاط.. 5

ظلم.. 7

جامعه. 7

پيشينه پژوهش.... 8

بخش اول : فرد و جامعه. 13

الف)تعريف جامعه. 13

1- تعدد  ديدگاهها 13

2- جامعه از نظر قرآن.. 15

ب) اهميت فرد و جامعه. 18

1- اهميت فرد. 19

- نظر جامعه شناسان.. 19

– نظر قرآن.. 21

1- اثرپذيري جامعه از فرد. 21

تفسير اول : 22

تفسير دوم : 22

بررسي.. 22

2- اقسام رهبران.. 23

تفسير اول.. 23

تفسير دوم. 23

بررسي.. 24

2) اهميت جامعه. 27

-  از ديدگاه فيلسوفان.. 27

- از ديدگاه قرآن.. 34

جمعبندي بخش اول.. 37

بخش دوم : عناصر تشكيل دهنده ساختار جامعه. 39

الف) ارزش ها 40

1) ارزشهاي اجتماعي.. 40

2) : رابطه ارزش با هنجارها 40

3) ويژگيهاي ارزشهاي اجتماعي.. 40

ب) ارزشهاي اجتماعي از نظر مشركين.. 42

1) مباني ارزشها در جاهليت... 42

- شرك و كفر. 43

- مال و ثروت حيات دنيا 44

- نياكان،خويشاوندان و بستگان.. 45

تفسير اول.. 46

تفسير دوم. 47

بررسي.. 48

- ذكور در مقابل اناث... 48

- بزرگان و پيشوايان فاسد. 48

- همجنس بودن پيامبران با انسان.. 49

تفسير دوم. 50

بررسي.. 50

- پيروي افراد پست و فرو مايه از پيامبر. 51

ج) ارزشها اجتماعي در قرآن. 52

1- مباني ارزشها در قرآن.. 53

-  توحيدي.. 53

- ايمان.. 53

تفسير اول.. 54

تفسير دوم. 55

بررسي.. 55

- تقوي.. 55

تفسير دوم. 56

بررسي.. 57

- عمل صالح.. 57

2- مباني ضد ارزشها در اسلام. 58

1- قوم مداري‏ (نياكان،اقوام،خويشان) 58

2- مال دوستي و ثروت اندوزي.. 59

جمعبندي بخش دوم. 60

بخش سوم : جوامع بشري و قانون.. 61

قانونمندي و تحول در جامعه. 61

الف) ‌ مقصود از «قانون مندي جامعه». 62

- تعريف قانون مندي.. 62

-  جامعه. 63

ب) شيوه هاي مختلف بررسي قانون مندي جامعه از ديدگاه قرآن.. 63

3)  نقش قانون مندي جامعه. 64

-  پيش بيني پذيري جامعه و تاريخ.. 64

-  قدرت تحليل صحيح و دقيق جوامع گذشته. 65

-  شناسايي حوادث غير منتظره و مورد انتظار 65

- برنامه ريزي براي بهبود وضع موجود. 66

- مقصود از سنت اجتماعي.. 67

- ويژگي هاي سنت هاي اجتماعي.. 68

- استناد به خدا 68

- تحويل و تبديل ناپذيري.. 69

- عدم منافات با اختيار و آزادي انسان.. 70

ج) پيوند سنت هاي اجتماعي با زندگي اجتماعي و رفتارهاي گروهي.. 71

هـ) اختصاص سنت هاي اجتماعي مورد نظر به زندگي انسان در دنيا 72

و) پديده هاي اجتماعي، مصداقي از «كلمة الله». 72

-آيات سير و نظر. 74

- آيات عبرت... 76

-  عبرت... 77

-  نكال.. 78

- مَثُلات... 79

- موعظه. 80

- آيه. 81

- آيات ذكري و تذكره 82

-  آيات تعقّل و تأمّل.. 83

- آيات عذاب و عقوبت... 83

- آيات مَثَل.. 85

جمبعندي بخش سوم. 89

جمع بندي فصل دوم. 90

بخش  اول :  جايگاه انحطاط در قرآن.. 92

الف) به لحاظ مفهومي.. 92

ب) معادل هاي قرآني انحطاط.. 93

ج) نقطه مقابل انحطاط.. 95

د) چند بُعدي بودن انحطاط و تعالي.. 98

هـ)  مرز ميان انحطاط و تعالي از ديدگاه قرآن.. 100

و) مراتب انحطاط.. 104

ز) گونه گوني انحطاط.. 106

جمعبندي بخش اول.. 107

بخش دوم : علل انحطاط جوامع بشري از نگاه قرآن.. 109

الف) ظلم.. 111

بررسي نهايي موضوع ظلم با استفاده از دو منبع تفسير. 115

ب) تعريف معروف و منكر. 116

ج) ترك امر به معروف و نهي از منكر. 118

د) تفرقه و اختلاف... 120

هـ) فساد جنسي.. 124

و)اتراف... 128

بررسي نهايي موضوع اتراف با استفاده از سه منبع تفسيري 128

ز) ‌مطلق گناه يا انجام حرام و ترك واجب... 130

بررسي نهايي موضوع مطلق گناه يا انجام گناه و ترك واجب  با استفاده از سه منبع تفسيري 131

ط) فحشا 133

بررسي نهايي موضوع فحشا با استفاده از سه منبع تفسيري 137

ظ) ‌تقليد كوركورانه. 139

1) تقليد از منظر لغت... 140

2) انواع تقليد. 141

ـ رجوع جاهل به عالم.. 141

انحطاط به واسطه تقليد كوركورانه. 141

بررسي نهايي موضوع تقليد كوركورانه با استفاده از سه منبع تفسيري 145

ط) جهل.. 146

معناي لغوي جهل.. 146

جهل مذموم. 150

جهل، عامل انحطاط جوامع.. 151

بررسي نهايي موضوع جهل با استفاده از سه منبع تفسيري 153

منفي بودن فقر از ديدگاه قرآن.. 157

آثار فقر. 159

يك ـ فقر موجب كفر مي شود. 159

سه ـ فقر، عقل انسان را زايل مي كند. 160

چهار ـ فقر، حزن و اندوه به ارمغان مي آورد. 160

پنج ـ فقر موجب پيدايش نقصان در دين مي شود. 161

شش ـ فقر، دشمني شديد را به دنبال مي آورد. 161

هفت ـ فقر، موجب شكستن كمر انسان مي شود. 161

د) فقر، عامل انحطاط اخلاقي جوامع.. 162

بررسي نهايي موضوع فقر با استفاده از سه منبع تفسيري 166

ر) مطلق معصيت... 167

1) معصيت و مفهوم آن.. 168

2) معادل هاي معصيت در قرآن.. 169

3) تعريف معصيت... 171

4) اقسام گناهان و آشنايي با معاني آنها 173

نتايج دنيوي و اخروي گناه از ديدگاه قرآن.. 176

يك ـ نتيجه گناه 176

دو ـ آثار گناه 178

آثار شوم گناه 178

پيام آور مصيبت ها 178

گناه، راه نفوذ شيطان و سلطه او بر افراد است... 180

معصيت، عامل انحطاط جوامع از ديدگاه قرآن.. 181

مصاديق معصيت در قرآن.. 186

بررسي نهايي موضوع مطلق معصيت با استفاده از سه منبع تفسيري 189

جمعبندي بخش دوم. 190

جمعبندي فصل سوم. 191

بخش  اول : رشد جامعه از ديدگاه قرآن.. 193

الف) رفع اختلافات در جوامع توسط انبياء 194

ب : حل اختلاف غايت و فايده بعثت انبياء 197

ج) شكوفايي جامعه در پرتو دعوت به وحدت... 198

بخش سوم : قضاوت عمومي و ولايت مشترك... 201

د) شناخت انسان و جامعه. 203

1) نظريه‏هاي انسان و جامعه مطلوب... 206

بند دوم : ابعاد و مختصات انسان.. 210

3) ابعاد و مختصات جامعه. 211

جمبعندي.. 217

بخش دوم : عوامل فردي رشد از ديدگاه قرآن.. 218

الف) عوامل فردي از ديدگاه قرآن.. 218

1) عقل رشيد و مراحل تكامل آن.. 218

- احساس.... 218

- نظر. 219

- تفكر و تعقل.. 220

- تذكر. 223

-  اراده رشيدانه و راه دستيابى به آن.. 224

-  انواع رفتار سوء 225

-  رفتارهاى سوء جاهلانه. 225

ب - رفتارهاى سوء عالمانه. 225

- تقوا، اراده متعالى در انسان.. 227

-  خوف نقطه مركزى در دايره تقوا 228

-  معناى خوف از خدا 228

-  تلازم خوف با ايمان.. 229

-  تلازم ايمان با رشد. 230

ج)رشد از منظر قرآن.. 232

1)  اقسام رشد. 233

- رشد فردي: 233

- رشد اجتماعي: 234

- رشد اقتصادي: 234

- رشد امنيت: 234

- رشد سياسي: 235

2) عوامل و زمينههاي رشد. 235

- كسب علم: 236

- عبرت از گذشتگان: 236

- توجّه به معاد: 237

3)‌موانع رشد. 237

- تكبّر: 237

- همنشين ناسالم: 238

جمعبندي بخش دوم. 238

بخش سوم : عوامل اجتماعي  رشد از ديدگاه قرآن.. 239

الف) عوامل شكوفايي جامعه. 240

بررسي نهايي موضوع مهم وحي در تعالي اجتماعي با استفاده از سه منبع تفسيري 243

2)  فرهنگ و معرفت... 244

بررسي نهايي موضوع فرهنگ ومعرفت با استفاده از سه منبع تفسيري 245

اتحاد و وحدت... 247

ب) ملاك و آثار اتحاد در قرآن.. 248

1) ‌نظر قرآن.. 248

بررسي نهايي موضوع اتحاد و وحدت  با استفاده از سه منبع تفسيري 251

2) نقش انبياء در وحدت اجتماع. 251

بررسي نهايي موضوع نقش انبياء در وحدت اجتماع  با استفاده از سه منبع تفسيري 253

ج)  راهبردهاي جامعه توسعه يافته اسلامي.. 254

1) عرصه اقتصاد. 254

بررسي نهايي موضوع عرصه اقتصادي با استفاده از سه منبع تفسيري 256

د) عرصهء سياست... 257

بررسي نهايي موضوع عرصه سياست با استفاده از سه منبع تفسيري 258

هـ) عرصهء فرهنگ و تعليم و تربيت... 259

بررسي نهايي موضوع عرصه فرهنگ و تعليم و تربيت با استفاده از سه منبع تفسيري 260

و) عرصهء خانواده 262

بررسي نهايي موضوع خانواده با استفاده از سه منبع تفسيري 264

ز) عرصهء حقوق.. 266

بررسي نهايي موضوع عرصه حقوق  با استفاده از سه منبع تفسيري 268

ط) عرصه دفاع و امور نظامي.. 269

بررسي نهايي موضوع دفاع و امور نظامي  با استفاده از سه منبع تفسيري 270

جمعبندي بخش سوم. 272

جمعبندي فصل چهارم. 273

بحث... 275

بررسي فرضيه هاي پژوهش.... 276

بررسي فرضيه دوم پژوهش.... 277

بررسي فرضيه سوم پژوهش.... 280

پيشنهادات علمي محقق.. 281

مشكلات و محدوديتهاي تحقيق.. 282

منابع و ماخذ. 283