پايان نامه بررسي قرآن در قرآن

پايان نامه بررسي قرآن در قرآن در 261 صفحه ورد قابل ويرايش 

پيشگفتار

«الحمدالله الذي انزل علي عبده الكتاب»[1] ستايش خاص خدايي است كه اين كتاب استوار را بر بندة خويش فروفرستاد. خداوند اين كتاب را بر بندگانش نازل كرد تا بندگان خود را از گمراهي نجات دهد و راه نجات را در تمسك به اين كتاب و اهل بيت پيامبر (ص) قرار داد. همچنانكه پيامبر (ص) در حديث معروف ثقلين مي‎فرمايند: «إني تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي اهل بيتي. ما إن تمسكتم بهمالن تضلوا بعدي ابدا» من در بين شما دو چيز گرانقدر باقي گذاشتم. كتاب خدا و عترتم كه اگر به آن متمسك شودي هرگز گمراه نخواهيد شد»[2]

قرآن در تمامي ابعاد فردي، اجتماعي، مادي، معنوي، دنيوي و اخروي هدايت انسان را تأمين كرده است.

استاد مطهري مي‎فرمايند:

«قرآن مثل بعضي كتابهاي مذهبي نيست كه يك سلسله مسائل رمزآسا در مورد خدا و خلقت و تكوين مطرح كرده باشد و حداكثر يك سلسله اندرزهاي اخلاقي هم ضميمه كرده باشد. قرآن اصول معتقدات و انكار و انديشه هايي را كه براي يك انسان به عنوان يك موجود با ايمان و صاحب عقيده لازم و ضروري است و همچنين اصول تربيت و اخلاق و نظامات اجتماعي و خانوادگي را بيان كرده است.»[3]

پس از آنجا كه شناخت قرآن يكي از ضروري ترين و مهم ترين نيازهاي هدايتي بشر است. شناخت آن به سادگي ميسر نيست. براي يافتن آن نيز بايد به خود قرآن مراجعه كرد و قرآن را در قرآن يافت.

نويسندة معروف اسلام «سيد قطب» در مقدمه كتاب خود «تصوير فني قرآن مجيد» بحث جالبي تحت عنوان «من قرآن را پيدا كردم» دارد كه خلاصه اش اين است.

«اين كتاب داستاني دارد، تا كتاب به چاپ نرسيده بود آن را در نزد خود نگاه داشتم ولي امروز كه كتاب براي چاپ فرستاده مي شود، ناچارم آن را فاش كنم:

در كودكي كه براي نخستين بار قرآن را مي خواندم، با اينكه فكر من قادر به درك معاني بلند آن نبود، چيزهايي از آن احساس مي كردم. هنگامي كه بعضي از آيات را مي خواندم، عكس ها و تصويرهاي جالبي در ذهن من نقش مي بست. من از اين تصويرهاي ساده و قدرت خلاقة قرآن، فوق العاده لذت مي بردم. و با آن، مدت ها سرخوش بودم، آن ايام با خاطرات شيرينش گذشت.

هنگامي كه قدم در محبط مدرسه گذاشتم وتفسير قرآن را در كتب تفسير خواندم و اقوالات اين و آن و احتمالات گوناگون را مطالعه كردم. ديدم ديگر اثري از آن «تصويرهاي روح پرور» و آن جمال دل انگيزي كه در كودكي مي ديدم، در اعماق فكر من پيدا نيست. متحير شدم، مگر اين همان قرآني نيست كه من در كودكي مي خواندم و آنقدر از معاني آن لذت مي بردم ! چرا امروز اينقدر مشكل و پيچيده و خالي از آن روح و زيبايي و لذت شده است؟! مگر اين قرآن ديگر است؟ آن تصويرهاي زنده و روح پرور كجاست؟ ناچار گفته هاي اين و آن و آن همه احتمالات مختلف و احياناً نامفهوم را رها كرده به مطالعه عميق خود قرآن پرداختم و قرآن را در خود قرآن جستجو كردم، نه در گفته هاي اين و آن.

ديدم قرآن بار ديگر، همان قيافة جذاب و دلپذير، همان تصويرهاي دل انگيز و جان پرور خود را به من نشان داد و من مسحور اين منظره ها شدم! البته اين نقشها و صورتهايي كه در اين موقع مشاهده مي كردم به آن سادگي دوران كودكي نبود؛ چرا اينكه آن روز تنها صورتهاي زنده و روح دار آن را مي ديدم ولي امروز در پشت آن ها هدفهاي عالي و مقاصد بزرگ و پرارزش قرآن را نيز مي بينم و در هر حال جاذبه و كشش آن هميشگي و لايزال است. شكر خدا كه من قرآن را پيدا كردم …»[4]

در پايان برخورد لازم مي دانم كه از زحمات مسئولين دانشكده، كتابخانه و مخصوصاً استاد گرانقدر جناب آقاي محمدي تشكر كنم كه با راهنمايي هاي خود، در انجام اين پروژه مرا بسيار ياري كردند. و اميدوارم كه اين پژوهش بتواند قرآن را از ديدگاه قرآن هر چند در حد ناقص و ابتدايي معرفي كند. «ربنا تقبل منا انك انت السميع العليم»[5]

اهميت موضوع

قرآن كريم تجلي خداوند است، همانطوريكه بشر نمي تواند به شناخت خدا نايل بيابد نمي تواند به شناخت تجلي او، قرآن نيز نايل بيابد، بشر خودش نمي تواند به سادگي قرآن را بشناسد، انسان نيازمند هدايت است و قرآن هم كتاب هدايت. و ما نيازمند به معرفي خود قرآن هستيم.

شناخت قرآن از ديدگاه خود قرآن داراي چنان ضرورت بي بديل است كه هيچ منبع ديگري نمي تواند جايگزين شود. اهميت اين پژوهش وقتي روشن مي‎شود كه به نكات ذيل توجه كنيم:

1-  نخست اينكه اگر بخواهيم در مورد قرآن كريم صحبت كنيم به اولين مساله اي كه برخورد مي كنيم اين است كه عقل و حواس ما نمي تواند به همة مراتب قرآن وقوف پيدا كند، عقل انسان با همة پيچيدگي هايش در برابر عظمت قرآن به زانو درمي آيد و ساكت مي نشيند.

2-  ثانياً كلام الهي مانند صاحب كلام، بزرگ و فضائلش لايتناهي است كه انسان اين موجود محدود نمي تواند سخن را در مورد قرآن كمال برساند. بر اين اساس ما براي شناخت قرآن نيز بايد به خود قرآن مراجعه كنيم تا ابعاد آن را خود معرفي كند.

تبيين موضوع

قرآن كريم سخن خداوند[6]، ثقل اكبر، كتاب جاويدان راهنماي بشر[7] در تمامي عرصه هاي زندگي است. هيچ مساله اي در قرآن فروگذار نشده است.[8] در عظمت آن همين بس كه خود مي فرمايد: لو انزلنا هذا القرآن علي جبل لرأيته خاشعا متصدعا من خشيه الله.[9]اگر اين قرآن را بر كوهي نازل كرده بوديم، مسلماً او را مي ديدي كه خاشع و از ترس خدا متلاشي مي‎شود. و يا اينكه رسول اكرم (ص) مي‎فرمايند: «فضل القرآن علي سائر الكلام كنضل الله علي سائر خلقه»[10] يعني برتري قرآن بر ديگر سخنان همچون برتري خداوند بر خلق خود اوست.

قرآن كريم بزرگترين هديه الهي است براي انسانها كه ايشانرا به سوي سعادت جاوداني هدايت مي‎كند. قرآن مهمترين دليل بر حقانيت اسلام و رسالت پيامبر گرامي (ص) كه همواره با بيان اعجاز آميزش حجت را بر همة آدميان تمام مي‎كند[11]. «هنگاميكه قرآن به توصيف خود مي پردازد افقهايي از شناخت را در برابر ما مي گشايد كه چون به پژوهش بيشتر در آنها مي‎پردازيم مي توانيم از خصايص قرآن و صفات عالي و كمالي آن آگاه شويم. در فهم كتاب خدا بايد از خود قرآن مدد گرفت. هيچ بعدي از معرفت نيست كه راهنما و بينه اي از آن در اين كتاب آسماني نباشد.[12]»

قرآن كه مبين هر چيز است نمي تواند مبين خود نباشد. و اين رساله به تبيين قرآن از ديدگاه خود قرآن اختصاص داده شده است.

براي شناخت قرآن راههاي مختلف و معرفهاي مختلفي وجود دارد. راه عقلي، تاريخي و سندي و … يكي از معرفها هم خود قرآن است كه به بهترين وجه خود را معرفي كرده است. اين رساله بر اساس اين معرف كار خود را شروع كرده است.

پيشينة موضوع:

بديهي است كه متن اصلي خود قرآن مي‎باشد و پس از آن قديميترين منابع روايات تفسيري و متون تفسيري اسلامي است و از صدر اسلام تاكنون دربارة قرآن پژوهشهاي بسياري شده و مطالعات گوناگون انجام شده است و هر كدام از آنها از جهتي قرآن را بررسي كرده اند و دربارة آن ها سخن به زبان آورده اند و به حق هم اين پژوهش ها در خور توجه است اما درباره اين موضوع به طور خاص سير كتابهايي نگاشته شده است كه مهمترين آنها عبارتند از:

آشنايي با قرآن اثر استاد مطهري، قرآن حكيم و قرآن در قرآن اثر آقاي جوادي آملي و قرآن در قرآن اثر محمدباقر بهبودي سيري در علوم قرآن اثر يعقوب جعفري قرآن شناسي اثر آقاي مصباح يزدي.

سوالات اصلي و فرعي تحقيق:

1-   تعريف لغوي و اصطلاحي قرآن چيست؟

2-   اسامي و نام هاي قرآن در قرآن كدام است؟

3-   ويژگي هاي قرآن از ديدگاه قرآن كريم كدام است؟

4-   آموزه هاي قرآن را بنويسيد؟

5-   شيوه هاي پيام رساني قرآن چيست؟

6-   آداب قرائت قرآن چگونه است؟

7-   رسالت قرآن چيست؟

8-   مخاطبان قرآن چه كساني هستند؟

روش تحقيق:

اين تحقيق به روش كتابخانه اي صورت گرفته است كه با مراجعه به كتابخانه و بررسي كتب مختلف تدوين شده است.

در تفسير تبيان نيز آمده است:

«و قوله إذا قرأت القرآن» خطاب لنبيه محمد صلي الله عليه و سلم انه متي قرأتَ القرآن، جعلنا بينك، يا محمد و بين المشركين «حجابا مستورا» اي كان بينك و بينهم حجابا من آن يدركوا ما فيه من الحكمة و ينتفعوا به و قيل: مستورا عن ابصار الناس …»[13]

: و سخنش «إذا قرأت القرآن» خطاب به پيامبر اكرم (ص) است. هنگاميكه قرآن تلاوت مي نمايي بين تو و مشركين حجاب مستور قرار مي‎دهيم يعني حجابي كه مانع شود آن ها حكمت آيات را دريابند و از آن بهره جويند و بنا به قولي حجاب مستور يعني از ديدگان مردم پوشيده مانده است.

2- تلاوت :

«تلي تيلو» اين واژه به معناي پي در پي آمدن و دنبال كردن است. طوري دنبال چيزي برويد كه مثل اينكه داريد تبعيت مي‎كنيد. تلاوت قرآن يك مرحله از قرائت بالاتر است. يعني قرآن را به قصد متابعت كردن و عمل كردن مي خوانيد. تلاوت در حقيقت قرائتي است كه به عمل ختم مي‎شود. معلم قرآن بايد عمل به قرآن كند و پيامبران بزرگترين ؟؟؟ قرآن بودند. «وابعث فيهم رسولا منهم يتلوا عليهم»[14]

از پيامبر در مورد آيه «يتلونه حق تلاوته»[15] سوال شد. ايشان فرمودند : يتبعونه حق اتباعه: تبعيت مي كنند از قرآن آن طور كه سزاوار است. هر تلاوتي حتماً قرائت است ولي هر قرائتي حتماً تلاوت نيست. تمسك و درس گرفتن زيرمجموعه هاي تلاوت است.

«ولكن كونوا ربانين بما كنتم تعلمون الكتاب و بماكنتم تدرسون»[16]

: «خداشناس و خداپرست باشيد چنانچه از كتاب به ديگران اين حقيقت را مي آموزيد و خود نيز مي خوانيد.»[17]

«يكي از وظايف مهم انبياء عليهم السلام «تلاوت آيات الهي» بود كه مي بايست سخنان خدا را با روشي كه مخصوص آنهاست به مردم ابلاغ مي كردند و مي خواندند. خداوند خود آياتش را بر پيامبران تلاوت مي كرد و آنگاه آنها مامور به تلاوت بر مردم مي شدند.

در مقابل تلاوت آيات خدا كه توسط پيامبران صورت مي گرفت، مردم چند نوع عكس العمل از خود نشان مي دادند.

گاهي عكس العمل آنها مساعد بود و در جهت اهداف انبياء حركت مي كرد و موجب افزايش ايمان افراد و انتشار اهداف آن پيامبر مي شد. «و إذا تليت عليهم آياته زادتهم ايمانا»[18] و چون آيات الهي بر آنها خوانده مي‎شود بر ايمانشان مي افزايد. يا «و إذا تتلي عليهم آيات الرحمن خسرّوا سجدا و بكيا»[19] و چون بر آنها آيات خداوند تلاوت مي‎شود سجده كنان و گريان مي افتند.

و گاهي هم پاسخ نامطلوبي مي دادند و در مقابل تلاوت آيات خدا به مسخره كردن و يا تكذيب آن مي پرداختند و اين به وضع محيط و روحيه هاي متفاوت افراد بستگي داشت.

«و إذا تتلي عليهم آياتنا بينات تعرف في وجوه الذين كفروا المنكر.»[20]

: چون آيات بينات ما بر آن ها تلاوت مي‎شود در سيماي كافران ناراحتي احساس مي كني.

«و إذا تتلي عليه آياتنا ولي مستكبرا كأن لم يسمعها»[21]

يعني : و چون آيات، بر او تلاوت مي‎شود خودخواهانه پشت مي‎كند گويا كه آن را نشنيده است.

فضيلت تلاوت قرآن

در حديثي از پيامبر اكرم (ص) دربارة فضيلت تلاوت قرآن فرموده اند:

«خانه هاي خود را با تلاوت قرآن روشنايي بخشيد و آن ها را مانند قبرها (كه مردگان در آن نماز و دعايي ندارند) قرار ندهيد. همانگونه كه يهود و نصاري در كنيسه ها و كليساهاي خويش نماز گذارده و خانه هاي خود را به كلي از عبادت و نماز تهي كردند. خانه اي كه تلاوت قرآن در آن زياد باشد خير و بركت پيدا مي‎كند و اهل آن خانه در گشايش قرار مي گيرند و آن خانه به اهل آسمان نورافشاني، همانطوري كه ستارگان، اهل دنيا را روشن مي كنند.»[22]

3- ترتيل

واژة «رتل» انتظام الشيء و التساقة علي اللستقامه، نظم بخشيدن به يك چيز و هماهنگ كردن آن بر طريق مستقيم. آيات الهي در قرآن داراي يك نظم و جنبش هستند و هماهنگ با نيازهاي فكري و روحي انسان و با هدف درمان دردهاي بشر و رشد دادن آنهاست.

وقتي كافران گفتند چرا قرآن يكباره نازل نشد در جواب گفته شد:

«كذلك لنبثت به فؤادك و رتلناه ترتيلا»[23]

ترجمه : تا قلب ترا محكم كنيم و از اين رو آن را به تدريج بر تو خوانديم.

قرآن هم از لحاظ ظاهر و هم از لحاظ معنا يك نظم خاصي دارد. توجه به ترتيل يعني به توجه به اين جنبش هم در ظاهر و هم در باطن، ترتيل بر دو قسم است: ترتيل لفظي، ترتيل معنوي :

ترتيل لفظي :

1-   رعايت تلفظ صحيح حروف (تجويد) تعلموا القرآن بعربية.

2-   رعايت وقف و ابتدا (تقطيع آيات). حضرت علي (ع)، الترتيل اداء الحروف و حفظ الوقوف.

3-   رعايت تأني و آرامش در قرائت و پرهيز از شتاب.

از امام صادق (ع) در مورد تفسير «ورتل القرآن ترتيلا» پرسيدند؟ ايشان فرمودند: آيات قرآن را واضح و روشن تلفظ كنيد و مثل شعر به سرعت نخوانيد. مثل سنگي كه پرتاب مي‎كنيد خيلي با فاصله و تكه تكه نخوانيد و دل هاي سخت خود را سخت بكوبيد. طوري بخوانيد كه قلب هايتان تكان بخورد.

4-   رعايت پيوستگي آيات (ختم از ابتدا تا انتها) اين افضل است.

5-   خواندن زيبا در قرائت و آهنگ كلمات. «حلية القرآن الصوت الحسن»

از پيامبر (ص) سوال شد : چه كسي از همه صدايش قشنگتر است؟ فرمودند: كسي كه هنگامي صدايش را شنيدي بفهمي كه او از خدا مي ترسد.