پايان نامه نمادشناسي حيوانات كليله و دمنه بر مبناي اساطير هند و ايران

حضور مؤثر حيوانات در حيات آدمي باعث شده كه اين موجودات ابتدا در حيات اساطيري و سپس به شكل نمادين در خدمت انديشه­هاي انسان قرار گيرد. قابل توجه است كه حيوانات علاوه بر حضور در اساطير و حماسه­ها، بعدها در داستان­هاي عرفاني، تعليمي و حكايات پندآموز نيز نقش­آفريني مي­كنند.

يكي از آثاري كه حيوانات در آن ايفاي نقش مي­كنند «كليله و دمنه» است كه اصل آن به نام «پنجاتنترا» از سرزمين هند و جايگاه رواج و شهرت آن در سرزمين ايران بوده است و در ميان هر دو ملت ايران و هند جايگاه و اهميت ويژه­اي دارد. با تأمل در نقش و كنش حيوانات اين اثر مشاهده مي­شود حيوانات نقش­آفرين آن، روزگاري كهن داراي نقش و جايگاه مهمي در اساطير بوده­اند. برخي حيوانات آن همچنان پشتوانه­ي اساطيري و نمادين خود را حفظ كرده­اند و كنش­هاي آن­ها نيز مطابق جنبه­ي نمادين­شان در اساطير است.

نگارنده در پژوهش حاضر به نمادشناسي حيوانات كليله و دمنه بر مبناي اساطير هند و ايران و مقايسه­ي پشتوانه­­ي اساطيري آن­ها در دو سرزمين و همچنين به بررسي كنش­هاي اين حيوانات در حكايت­هاي كليله و دمنه، پرداخته است. ساختار پژوهش در نگاهي گذرا چنين است: فصل اول شامل «كليات» است و فصل دوم به نمادشناسي حيوانات «كليله و دمنه» بر مبناي اساطير هند و ايران اختصاص دارد. در فصل سوم، كنش­هاي حيوانات در «كليله و دمنه» و ساختار چند حكايت، مورد مقايسه و بررسي قرار مي­گيرد. فصل چهارم، شامل نگاهي هر چند گذرا، به جايگاه «كليله و دمنه» در چند اثر عرفاني است. در فصل پنجم نتيجه­ي مباحث اين پژوهش بيان خواهد شد.

فهرست مطالب

فصل اول: كليات

1- مقدمه2

1-1: نماد2

1-2: نماد و اسطوره4

1-3:جايگاه حيوانات در اساطير6

2- ضرورت تحقيق9

3- اهداف تحقيق10

4- روش تحقيق10

5- پيشينه تحقيق13

فصل دوم: نمادشناسي

ا- حكايت «مرد در چاه»

بخش اول: خلاصه حكايت15

بخش دوم: نمادشناسي 17

1- زنبور17

2- شتر17

3- مار18

4- موش19

5- درخت21

6- چاه21

بخش سوم: تحليل حكايت 24

2- حكايت «شير و گاو»

بخش اول: خلاصه حكايت26

بخش دوم: نمادشناسي 27

1- گاو27

1-1:گاو در اساطير ايران28

1-1-1: قرباني گاو در آيين ميترايي28

1-1-2:قرباني گاو در آيين زرتشتي29

1-1-3:جمشيد و قرباني گاو30

1-1-4: فريدون و گاو «برمايه31

1-2: گاو در اساطير هند32

1-2-1: ايندرا و گاو32

1-2-2: شيوا و ورزاو33

1- 3: فلسفه­ي قرباني گاو34

1-4 : ارتباط گاو و زن با باران و حيات35

1-5 :بن­مايه­ي مرگ و زندگي37

1-6 : نمادشناسي گاو38

2- شير39

2-1: شير در اساطير ايران39

2-2: شير در اساطير هند41

2-2-1: ويشنو42

2-2-2: دوي42

2-2-3: گانشه42

2-2-4 : شيوا 43

2- 3: نمادشناسي شير43

3- شغال44

3-1: شغال در ايران44

3-2: شغال در هند45

3-3 : نمادشناسي شغال45

بخش سوم: تحليل حكايت45

3- حكايت «مرغ باران»

بخش اول: خلاصه حكايت47

بخش دوم: نمادشناسي 48

 1- طيطوي48

2- گرودا49

3- سيمرغ50

3-1: سيمرغ در اوستا50

3-2:سيمرغ در شاهنامه 51

بخش سوم:تحليل حكايت52

4- حكايت «ملك پيلان و خرگوش»

بخش اول: خلاصه حكايت56

بخش دوم: نمادشناسي56

1- خرگوش 56

1-1: خرگوش در ايران57

1-2: خرگوش در هند57

1-3: نمادشناسي خرگوش58

2- فيل59

2-1: فيل در ايران59

2-2: فيل در هند60

2- 3: نمادشناسي فيل61

بخش سوم: تحليل حكايت 61

1- ماه در ايران 62

2- ماه در هند63

3- ماه و زن64

4- ارتباط آب و ماه در ايران65

5- ارتباط آب و ماه در هند65

6- ارتباط ماه و مرگ67

5- حكايت «بوف و زاغ»

بخش اول: خلاصه حكايت68

بخش دوم: نمادشناسي70

 1- زاغ(كلاغ70

1-1: زاغ(كلاغ) در ايران70

1-2: زاغ(كلاغ) در هند71

1-3 : نمادشناسي زاغ(كلاغ71

2- جغد72

2-1: جغد در ايران72

2-2: جغد در هند72

2-3 : نمادشناسي جغد73

بخش سوم: تحليل حكايت73

1- خويشكاري زاغ در باب «بوف و زاغ73

1-1:چاره­جويي زاغ با آتش74

2- خويشكاري جغد در باب «بوف و زاغ75

2-1: غار76

4- تقابل نمادين زاغ و جغد78

6- حكايت «سياح و زرگر»

بخش اول: خلاصه حكايت79

بخش دوم: نمادشناسي80

1- مار80

1-1: مار در ايران80

1-2: مار در هند81

1- 3: نمادشناسي مار82

2- ببر84

2-1: ببر در ايران84

2-2: ببر در هند85

2-3: نمادشناسي ببر86

3- بوزينه(ميمون86

3-1: بوزينه در ايران87

 3-2: بوزينه در هند 87

3-3: نمادشناسي بوزينه88

بخش سوم: تحليل حكايت88

7- ديگر حيوانات «كليله و دمنه»

1-آهو89

2- باخه90

3- بط91

4- پلنگ92

5- خر92

6- خرچنگ93

7- راسو93

8- روباه94

9- غوك94

10- كبوتر95

11- گربه96

12- گرگ96

13- ماهي97

فصل سوم: بررسي كنش­هاي حيوانات و تحليل ساختاري چند حكايت

بخش اول: بررسي كنش­ها100

1- آهو100

2- باخه100

3- ببر101

4- بط101

5- بوزينه101

6- پلنگ101

7- جغد101

8- خر101

 9- خرچنگ102

10- خرگوش102

11- راسو 102

12- روباه102

13- زاغ103

14- شتر103

15- شغال103

16- شير104

17- غوك 106

18- فيل 107

19- كبك107

20- كبوتر107

21- گاو107

22- گربه107

23- گرگ108

24- مار108

25- ماهي108

26- مرغ ماهيخوار108

27- موش108

بخش دوم: تحليل ساختاري چند حكايت109

1- حكايت «شير و خرگوش» 109

1-1: بررسي ساختار كلي دو حكايت111

1-2:تحليل تشابهات113

1-2-1: خصوصيات قهرمان در حكايت شير و خرگوش113

1-2-2:خصوصيات قهرمان در حكايت بهيم سين و باكه114

1-3: خصوصيات ضد قهرمان115

1-3-1: در حكايت شير و خرگوش115

 1-3-2: در حكايت بهيم سين و باكه115

1-4: چاره جويي­ها116

1-5:هماننديهاي داستان ضحاك در شاهنامه با حكايت شير و خرگوش و بهيما و باكه118

1-5-1: خصوصيات قهرمان در داستان ضحاك118

1-5-2:خصوصيات ضدقهرمان در داستان ضحاك118

1-5-3: چاره جويي در داستان ضحاك119

2- حكايت »شير و گاو121

3-بررسي تطبيقي ساختار داستان بوف و زاغ با داستان پادشاه جهود و نصرانيان122

4- داستان پادشاه و برهمنان در كليله و دمنه127

4-1 بررسي ساختاري داستان پادشاه و برهمنان در كليله و دمنه با داستان بهرام گور و كنيزك در هفت­پيكر نظامي 129

فصل چهارم: بيان دو عامل ديگر ماندگاري «كليله و دمنه»

بخش اول: بررسي چند انديشه­ي بارز ديني134

1-1: زن در كليله و دمنه134

1-2: زهد و رياضت 138

1-3 : دوستي و ايثار و حفظ پيمان139

1-4 : حفظ جانوران و محيط زيست140

بخش دوم: كليله و دمنه و تأويل­هاي رمزي143

فصل پنجم: نتيجه­گيري153

پي­نوشت167

تصاوير182

چكيده انگليسي(abstract193

فهرست منابع 194

 نمودارها:

نمودار شماره(1156

نمودار شماره(2157

نمودار شماره(3158

 جداول:

جدول شماره(1)نمادها161

جدول شماره(2)كنش­ها163

جدول شماره(3)تطبيق ساختاري چند حكايت از كليله و دمنه با داستان­هاي در ادبيات فارسي 166

 فهرست تصاوير:

تصوير 1: ميترا در حال قرباني گاو(موزه واتيكان).(برگرفته از كتاب «آيين مهر»:50).

تصوير2:دورگا،تجسم نيروي خلاقه­ي شيوا(آيين مهر:61).

تصوير3 :خداي خورشيد و كلاغ(آيين مهر:52).

تصوير4 : شيوا و خانواده­ي او. شيوا در حال به رشته كشيدن جمجمه مردگان است. نقاشي كانگرا1790، موزه­ي ويكتوريا و آلبرت(شناخت اساطير هند:49).

تصوير5 :دورگا، يكي از جنبه­هاي زنانه­ي ايزد بزرگ، شيوا، كه زاده شد تا نابودگر ديوها باشد(دانشنامه اساطير جهان:444).

تصوير6 : گرودا، شهريار پرندگان و مركوب و ناقل ويشنو(شناخت اساطير هند:49).

تصوير7 : جتايو، تجسم گرودا، در حال حمله به «راونا» است؛ در اين نبرد جتايو زخمي شد اما چندان زنده ماند كه «راما» را از ربوده شدن سيتا آگاه كند.نقاش مغول مربوط به سده­ي هفتم(شناخت اساطير هند:106).

تصوير8 : دستبند برنجين مربوط به دوره­ي هخامنشي، مكشوفه از گنجينه جيحون(درآمدي بر اسطوره­ها و نمادهاي ايران و هند:157).

تصوير9 : در آتش شدن سيتا براي اثبات پاكدامني خود. نقاش مغولي سده هفدهم ميلادي(شناخت اساطير هند:111).

تصوير10 : كوزه­ي مربوط به زمان اشكانيان(درآمدي بر اسطوره­ها و نمادهاي ايران و هند در عصر باستان:130).

تصوير11 : تنديس سرسوتي، ايزدبانوي آب، شعر و موسيقي در هند(شناخت اساطير هند:159).

تصوير12 : ماه ـ زن(آيين مهر:52).

تصوير 13: تنديس ديانا، ايزدبانوي ماه در روم باستان(دانشنامه اساطير جهان:384).

تصوير14 : كامه خداي عشق سوار بر فيلي نمادين و به هم برشده از زناني كه در جستجوي محبت اويند. نقاشي تريچلي نوپولي، موزه­ي ويكتوريا و آلبرت(شناخت اساطير هند:178).

تصوير15: كريشنا در حال رام كردن و رقصيدن بر تن اژدرمار اهريمن به نام كاليا، كاليا مقيم رود جمنا بود و كريشنا با رام كردن او به هنگام نوجواني، مردمان ساحل رود را از وحشت رهانيد. تنديس مفرغي از كهولا سده 16 ميلادي، موزه ويكتوريا و آلبرت(شناخت اساطير هند:101).

تصوير16: تنديس آسكله­پيوس، ايزد درمان در روم باستان(دانشنامه اساطير جهان:384).

تصوير17: تنديس «مانجوسري«(manjusri)، تجسم بودايي خرد(دانشنامه اساطير جهان؛76).